PARTITIVOS


formula:

número + tlen (de) + número + tlatlapaktli (pedazos)


uan (+) o (y)

iuikal (igual)


Ejemplos:

1/4: se tlen nuai tlatlapaktli (uno de cuatro pedazos)

2/7:ome tlen chikome tlatlapaktli (dos de siete pedazos)

1/9: se tlen chiknaui tlatlapaktli (uno de nueve pedazos)

1/10: se tlen majtlaktli tlatlapaktli (uno de diez pedazos)

3/4: eyi tlen naui tlatlapaktli (tres de cuatro pedazos)

8/3: chikueyi tlen eyi tlatlapaktli (ocho pedazos de tres)

5/2: makuilli tlen ome tlatlapaktli (cinco pedazos de dos)

3/8: eyi tlen chikueyi tlatlapaktli (tres pedazos de ocho)

2/15: ome tlen majtlaktli uan makuilli tlatlapaktli (dos pedazos de quince)

7/9: chikome tlen chiknaui tlatlapaktli (siete pedazos de nueve)

TABLAS DE MULTIPLICAR

sempa...........una ves

ompa.............dos veces

expa.............tres veces

najpa............cuatro veces

makuilpa......cinco veces

chikuasempa.....seis veces

chikompa........siete veces

chikuexpa........ocho veces

chiknajpa.........nueve veces

majtlakpa.........10 veces



número de veces + el número + iuikal +resultado
Ejemplo:
sempa + se + iuikal....se (1x1=1)
Ejemplo:
expa se iuikal....eyi (3x1=3)

NUMERACIÓN

  • se ........................1
  • ome ....................2
  • eyi......................3
  • naui...................4
  • makuilli.............5
  • chikuase............6
  • chikome............7
  • chikueyi...........8
  • chiknaui...........9
  • majtlaktli.........10

  • majtlaktli uan se........11
  • majtlaktli uan ome....12

  • sempoali...........20
  • sempoali uan se...21
  • sempoali uan ome....22

  • sempoali uan majtlaktli.....30
  • sempoali uan majtlaktli uan se.....31
  • sempoali uan majtlaktli uan ome....32

  • ompoali............40
  • ompoali uan se......41
  • ompoali uan ome......42

  • ompoali uan majtlaktli.......50
  • ompoali uan majtlaktli uan se.....51
  • ompoali uan majtlaktli uan ome....52

  • eyipoali...........60
  • eyipoali uan se....61
  • euipoali aun ome....62

  • eyipoali uan majtlaktli......70
  • eyipoali uan majtlaktli uan se...71
  • eyipoali uan majtlaktli uan ome...72

  • naipoali........80
  • naipoali uan se......81
  • naipoali uan ome....82

  • naipoali uan majtlaktli.......90
  • naipoali uan majtlaktli uan se....91
  • naipoali uan majtlaktli uan ome....92

  • makuilpoali.........100

  • makuilpoali uan majtlaktli.....110

  • chikuasepoali.............120

  • chikuasepoali uan majtlaktli.......130

  • chikomepoali................140

  • chikomepoali uan majtlaktli.....150

  • chikueyipoali...........160

  • chikueyipoali uan majtlaktli......170

  • chijnauipoali............180

  • chijnauipoali uan majtlaktli.........190

  • majtlakpoali.......200

  • se tsontli.........400

  • se xikipili........800

IMPERACTIVOS

XI + VERBO-----------------ORDEN (IMPERECTIVO)

XI + VERBO + KAJ--------PLURAL (IMPERECTIVO)



NIPANO------------------XIPANO--------------------XIPANOKAJ
(paso) (pásale) (pásen)




AMO + XI + VERBO------------------------PROHIBICIÓN

PARTES DEL CUERPO











CANCIÓN EN NÁHUATL


ni mitsilnamiki

kema ta tiasiko niyolpaki
uan nojkia ya niyoloitonki
pampa tinesiyaya neltipilyeyejtsi
yeka ya mopatlak nochi noxayak.

nochi ni pakilistli istoya nomajko
pampa to nojkia tinechnekiyaya
uan nikijkuilojki se kuikalistli
pampa kej se xochitl tiixnesiyaya.

axtleno tinechluijki tinechkaajtejki
yeka kema niuika na nichoka
kema na niuika nimtsilnamiki
uan nojkia moixayo yeka kisa.

nama ya paanojka miyak xiuitl
nimoyoluiyaya ya nimitsilkajki
kema ni kixtlapojki se amochtli
nimotemajmati pampa tiixneski.

kema na niuika nimitsilnamiki
uan nojkia noixayo, yekaa kisa
yeka kema ni uika na nichoka
pompa no pilyolo amo mitsilkaua
pompa no pilyolo amo mitsilkaua.








te recuerdo


cuando tú llegaste me alegre
y también mi corazón brinco
porque te veías muy bonita
por eso cambio toda mi cara.

toda mi alegría estaba en mí
porque tú también me querías
y te escribí una canción
porque como una flor tú te veías.

nada me dijiste cuando te fuiste
por eso cuando yo canto lloro
cuando yo canto te recuerdo
y también mis lágrimas ruedan.

ahora ya pasaron muchos años
yo pensaba que ye te había olvidado
cuando yo abrí un libro
me espante porque te vi.

cuando yo canto te recuerdo
y también mis lágrimas vuelan
por eso cuando yo canto lloro
porque mi corazoncito no te olvida
porque mi corazoncito no te olvida.

GENERO DE LOS SUSTANTIVOS ANIMADOS

PREFIJO okich / siua
okich (macho)(masculino)
siua (hembra) (femenino)
Ejemplo:
PITSOTL (puerco)
  • okichpitsotl (perco)

  • siuapitsotl (puerca)

sufijo + mej
CHICHI-----------------------------------CHICHIMEJ
(PERRO) (PERROS)
TOTOTL-----------------------------------TOTOTLMEJ
(PAJARO) (PAJAROS)
KOATL------------------------------------KOAMEJ
(CULEBRA) (CULEBRAS)
KOAPELECH-----------------------------KOAPELECHMEJ
(GALLO) (GALLOS)

POSESION DE SUSTANTIVOS

  • NA (MI)

  • MO (TU)

Ejemplo:

mo piyo (tu pollo)

  • I (SU DE EL)

Ejemplo:

i piyo (su pollo)

  • TO (NUESTRO)

Ejemplo:

to piyo (nuestro pollo)

  • INMO (SUYO DE USTEDES)

Ejemplo:

inmo poyo (el pollo de ustedes)

  • ININ (SUYO DE ELLOS)

Ejemplo:

inin piyo (el pollo de ellos)

SUSTANTIVOS ANIMADOS



EJEMPLOS:

  • PIYO....................................POLLO
  • MISTO................................GATO
  • TOPITSI.............................LAGARTIJA
  • PAPALOTL........................MARIPOSA
  • SAYOLI..............................MOSCA
  • MOYOTL...........................ZANCUDO
  • TOTOLL............................PAJARO
  • KOUATL............................CULEBRA

SUSTANTIVOS INANIMADOS

EJEMPLOS:

  • SOPELATL.............CAFE
  • TLAKUALI.............COMIDA
  • KOMITL.................OLLA
  • CAXITL..................CAJETE
  • LEMETE................BOTELLA
  • TSONTETOMITL.......ALMOHADA
  • VINO............................AGUARDIENTE
  • TLAILI........................TRAGO
  • ATOLL.........................ATOLE

SUSTITUCIONES

.-Notata kichijki

Noinki kichijki.
Nomimi kichijki.
Nopipi kichijki.
Nonana kichijki.
Noaui kichijki.
Nomechinki kichijki.
Nocisnana kichijki.
Nonotiona kichijki.
Notiotat kichijki.
Nocistata kichijki.

.-Tlajke iotoka motata?

Tlajke itoka nomimi?
Tlajke itoka nopipi?
Tlajke itoka nonana?
Tlajke itoka cisnana?
Tlajke itoke tiona?
Tlajke itoka inki?
Tlajke itoka notlayi?
Tlajke itoka notiokone?
Tlajke itoka tioinke?
Tlajke itioka cistata?

.-Kuajkuatsi mocha

Kuajkuatsi tomisto.
Kuajkuatsi nopiyo.
Kuajkuatsi moinki.
Kuajkuatsi ipapalotlmej.
Kuajkuatsi nochichi.
Kuajkuatsi tokoapelechmej.
Kuajkuatsi mototollmej.
Kuajkuatsi inintopitsi.
Kuajkuatsi nokouatl.

.-Ajuiyak mopantsi.

Ajuiyak moene.
Ajuiyak moetix.
Ajuiyak mootonlalax.
Ajuiyak moetl.
Ajuiyak molalax.
Ajuiyak motamalli.
Ajuiyak mooctli.
Ajuiyak motlaxcalli.
Ajuiyak mopozolatl.
Ajuiyak motzopelic.

TOPONIMIAS

Asquel (M) 'hormiga pequeña' (āskā-tl)
Ayote (G) (ā-yō-tl)
Cacomixtle (G)
Chapulínes (G) (chapol-in)
Chichicuilote (M)
Coyote (G) (coyō-tl)
Escamoles
Guajolote (M) (wueh-xōlō-tl)
huitlacoche (M)
mapache (G) (māpach-in)
moyote (M) 'mosquito'
Ocelote (G) (ōsēlō-tl)
Papalote (M) (papalō-tl)
Quetzal (G) (ketsa-l-li)
Tecolote (M) (tekolō-tl)
Tepezcuintle (G) (tepē-itskwīn-tli)
Teporingo (G)
Tlacuache (G) (tlakwā-tzin)
Totola (M) (tōtol-in / tōtō-tl)
Xoloitzcuintle (G) (xōlō-itskwīn-tli)
Zopilote (G) (sopilo-tl)
§ Frutos y similares
Aguacate (āwaka-tl 'testículo')
Cacao (kakawa-tl)
Cacahuate
Camote (kamoh-tli)
Chayote (chayoh-tli)
Chile (chīl-li)
Ejote
Elote (ēlō-tl)
Epazote (epasō-tl)
Mesquite (miski-tl)
Nopal
Tejocote (te-xoco-tl)
Jitomate/Tomate (xīx-toma-tl / toma-tl)
§ Plantas
Ahuehuete (ā-wēweh-tl)
Ocote (M) (ōko-tl)
Zacate (M) (saka-tl)
§ Comida y Bebida [editar]
Atole (a-tōl-li)
Capulín (kapol-in)
Chocolate (chokolā-tl)
Chicle (tsik-tli)
Chipotle
Guacamole
Huarache
Huauzontle (Wāw-tson-tli)
Huitlacoche
Jitomate (xīx-toma-tl)
Jocoque
Mezcal
Mole (mōl-li)
Nanche
Nixtamal (nex-tamal-li)
Olote (yōl-lō-tl)
Pinole (pinol-li)
Pulque
Tamal (tamal-li)
Tequila
Tlacoyo
Tlayuda
Xoconostle
Apapachar (M) ([pā]pachoā 'acariciar')
Ayate (āyā-tl)
Azteca (G) (asteka 'oriundo de Aztlán')
Cacle (M) (kak-tli 'zapato')
Canica
Chapopote / Chapapote (M/X) (chapopoh-tli)
Copal (kopal-li)
Chinampa (chinām-pan)
Comal (koma-tl)
Cuate
Escuincle (M) (itskwīn-tli)
Gachupín (M) (Ka(k)-chopīn 'español (despectivamente)', (literalmente: 'que usa zapatos')
Guachinango/Huachinango
Huarache (M)
Huipil (M)
Hule (G)
Itacalte (M) ('mochila, provisión' (ī-tlaka-tl)
Jacal
Jícara
Malacate (malaka-tl)
Mecate (meka-tl)
Metate (meta-tl)
Milpa (M) (mīl-pa[n])
Mitote
Molcajete (M)
Paliacate (M)
Pepenar
Petaca (G)
Petate (G)
Peyote
Piocha
Popote (M)
Tepalcate (M) ( 'vasija de barro')
Tianguis (M) (tiankis)
Tiza (X) 'gis' (tiza-tl)
Tocayo (toca-yō-tl)
Tlapalería (M) ( 'tienda de pintura y herramientas').
Zacate (M) 'hierba'
Zoquete (G) (soki-tl 'sucio, tonto').

¿QUÉ ES UNA COSMOVISIÓN?

Una cosmovisión es un conjunto de creencias y opiniones que tiene un apersona tiene y que le sirven para poder tener una imagen personal del mundo que se le rodea, si bien sabemos que las opiniones solo pueden ser tomadas como opiniones ya que es lo que uno cree par que puedan adquirir carácter es necesario el analizar en contexto y enriquecerlo con algo de teoría.
A su vez consideraríamos que una cosmovisión no puede ser utilizada como una teoría del funcionamiento de algo en particular, sino que pueden ser utilizadas como principios para describir un todo en general, para poder considerar nuevos paradigmas.


¿POR QUÉ ES IMPORTANTE EL APRENDER NÁHUATL?

El náhuatl es una de las lenguas indígenas con mayor número de hablantes que existen en México, y una de las más valiosas por su enorme valor lingüístico, histórico, literario y nacionalista. El náhuatl es una lengua aglutínate que quiere decir que de dos palabras se forma otras, la mayoría de sus textos o palabras son considerados por muchos como poesía natural, ya que no solo describe con cierto acervo y calidez sus mismas palabras si no que estas contienen significados que mas que ser algo común resulta ser algo bello al pronunciar.
Esta lengua, bueno creo que desde aquí esta existiendo el problema debemos de dejar de llamarla esta lengua y comenzar a decir “nuestra lengua náhuatl”, porque es nuestra y de nadie más, me parece casi irreal del porque otras personas que ni son del país tienen un mayor respeto y admiración por el náhuatl que nosotros que somos hijos de esta hermosa lengua, la hemos despreciado y malinterpretado, asignándole categorías sociales que no tienen lugar, o es que acaso no hemos escuchado decir a personas de ciudades de nuestro mismo estado que los que hablan en náhuatl son gente sin preparación que no han salidos de su pueblo, que son indios, aun que parezca cómico es un hecho que sucede a diario, es fácil criticar a nuestros hermanos indígenas por amar su lengua, porque no es porque no salgan de sus pueblos es que mantiene un respeto por creencias e ideologías que tal ves a causa de la modernidad nos seria difícil de comprender, si toda la gente que se lleva la boca diciendo cuan cultos son, yo les diría: ¿de donde vienes? Si, por que, es fácil el criticar a nuestros indígenas por el lugar donde viven, no porque vivamos en una ciudad significa que dejemos de tener en nuestra cuerpo parte de la misma sangre que nuestros hermanos indígenas, ¿pero sabemos de donde somos en realidad?, ellos tienen una idea de donde vienen, conocen a profundidad sus orígenes, y nosotros será que solo somos copias comerciales de las nuevas modas que se impusieron con el tiempo, y que lentamente olvidamos que de aquello que nos burlamos o denigramos también somos parte.
Si tuviéramos el mismo interés que los extranjeros tienen para querer aprender a hablar náhuatl, machas cosas serian diferentes no solo por el hecho de acercarnos a nuestros orígenes sino, por que podríamos reencontrarnos con nosotros mismos, entenderíamos lo que realmente somos, complementaríamos nuestra vida al conocer esa parte, que, de un modo fuimos olvidando, es de suma importancia que uno mismo aprenda nuestra lengua náhuatl para darle mayor vos, que nuestros alumnos e hijos le den vida de nuevo con el tiempo que no seamos de los que dicen que hablar náhuatl es de gente inculta, porque la gente inculta es aquella que denigra sus propias raíces, seamos personas que vivan con el amor de su cultura a flor de piel, que no sigamos modas ni estándares impuestos, si no un ser humano consiente de lo que fue, lo que es y lo que será, y por eso considero que aprender náhuatl es de suma importancia, para ser alguien que marque la diferencia.